آخرين و مفصل‌ترين تحليل‌ در زمينه "نظريه توطئه" به دکتر احمد اشرف، استاد ايراني دانشگاه در ايالات متحده آمريکا، تعلق دارد.[1]

احمد اشرف نيز صورت مسئله را معقول و منطقي طرح مي‌كند. او نيز منكر "توطئه" نيست و ظاهراً "نگاه بيمارگونه" به پديده‌هاي سياسي- تاريخي را مدّ نظر دارد:

توّهم توطئه نوعي بيماري رواني فردي و اجتماعي است... كسي كه به توّهم توطئه... مبتلاست تمام وقايع عمده سياسي و سير حوادث و مشي وقايع تاريخي را در دست پنهان و قدرتمند سياست بيگانه و سازمان‌هاي مخوف سياسي و اقتصادي و حتي مذهبي وابسته به آن سياست مي‌پندارد... اين‌كه مي‌گوييم توّهم توطئه نوعي بيماري است بدين معنا نيست كه اساساً هيچ توطئه‌اي در هيچ موردي در كار نيست و آن‌چه توطئه خوانده مي‌شود همه از باب خواب و خيال و توّهم است.[2]

احمد اشرف پس از بحث كوتاه نظري درباره توّهم توطئه در ايران و انتساب آن به برخي ريشه‌هاي فرهنگي، مانند ثنويت كهن ايراني (تقسيم جهان به دو بخش نيك و بد)، مصاديقي از آن را ذكر مي‌كند. ولي وي نيز، مانند آبراهاميان، در بيانِ مصاديق، برخي پديده‌هاي مهم و قابل تعمق در تاريخ معاصر ايران را با برخي توّهم‌هاي به واقع بيمارگونه مي‌آميزد و ملغمه‌اي به دست مي‌دهد كه نتيجه آن چيزي جز نفي حضور هرگونه توطئه جدّي خارجي در تحولات معاصر ايران نيست؛ به‌رغم اين‌كه آقاي اشرف جا به جا بر وجود «توطئه‌هاي واقعي» تأكيد دارد. او در بررسي خود، احمد خان ملك ساساني و محمود محمود را از عوامل اصلي اشاعه‌ توّهم توطئه در تاريخنگاري معاصر ايران مي‌شناساند.[3]

در تحليل احمد اشرف همه چيز سخت به هم آميخته است تا نظريه او را درباره بيماري توطئه‌پردازي "ما ايرانيان"، كه گويا ريشه كهن در فرهنگ ايراني- انيراني دارد، به اثبات رساند:

ريشه‌هاي تاريخي اين توّهم به اساطير آفرينش ايران از دوران باستان مي‌رسد... "ايران" همزمان با "انيران" زاده مي‌شود و از همان روز هدف توطئه بيگانگان قرار مي‌گيرد. توّهم توطئه بيگانگان برعليه ايران از همان آغاز پيدايش ايران زمين در ژرفاي تفكر ايراني جاي مي‌گيرد... ايران همراه دو همزاد توطئه‌گر زاده مي‌شود. سرگذشت ايران، داستان دشمني‌ها و كينه‌توزي‌ها و توطئه‌چيني‌هاي بي‌امان و پيگير اين همزادان است.[4]

در سال‌هاي اخير انتساب همه چيز به "كانون فرهنگي" ايراني- اسلامي رواجي شگرف يافته است؛ گويي "ما ايرانيان" از سرشت ويژه‌اي هستيم و هر پديده‌اي، هر چند معمول در جوامع ديگر، برخاسته از گوهر يگانه ماست؛ "بدي" در "ذات" ماست و از آن گريزي نيست. پيشتر آرامش دوستدار و اينك احمد اشرف![5]

به‌زعم آقاي اشرف، يكي از اين توّهمات توطئه ‏پردازانه مشكوك شمردن ماجراي پيدايش و عملكرد كميته ملّي ايران در برلن است كه «به ‏رهبري تقي‌زاده در جريان جنگ اوّل جهاني براي مبارزه بر ضد انگلستان تاسيس شده بود.»[6]

ظاهراً اوّلين كسي كه با قطعيت فعاليت كميته برلين را طرحي انگليسي خواند، احمد خان‎ ملك ساساني است. خان‌ملك كاملاً به اهميت مسئله، حتي در مقياس بين‌المللي، واقف بود ولي متأسفانه فرصت نيافت در اين باره بيشتر بنويسد، يا اگر چيزي نوشته نگارنده نيافته است. خان‌ملك ساساني مي‌نويسد: حسينقلي ‎خان نواب «‌در تمام مدت جنگ بين‌المللي اول وزير مختار ايران در برلن بود. براي چه انگليس‌ها در موقع جنگ ايشان را به برلن فرستادند يكي از مسائل مهم سياست بين‌المللي است كه در جاي خود نوشته شده است.»[7]

من نيز در زمان تدوين ظهور و سقوط سلطنت پهلوي ماجراي كميته برلين را «مشكوك» خواندم و چنين نوشتم:

با شروع جنگ جهاني اوّل، استعمار انگليس به تجديد سازمان سرويس اطلاعاتي خود دست زد و اداره ششم اطلاعات نظامي (MI-6) شبكه‌هاي جاسوسي گسترده ماوراء بحار بريتانيا را تحت پوشش گرفت. ايران، به دليل اهميت استراتژيك آن و نيز به دليل نفوذ وسيعي كه آلمان به سرعت در آن كسب مي‌كرد، و عامل اصلي آن نفرت مردم از روسيه و انگليس بود، طبعاً يكي از مهم‌ترين عرصه‌هاي فعاليت اينتليجنس سرويس انگلستان در مرحله جديد فعاليت آن به شمار مي‌رفت. يكي از مهم‌ترين ابعاد اين فعاليت، نفوذ پنهان شبكه جاسوسي انگليس در حركت‌هاي ملّيون ايراني و نهادهاي دولتي و نظامي آلمان (و ساير سفارتخانه‌هاي خارجي) در ايران بود. به همين دليل است كه در دوران جنگ اوّل جهاني از سويي شاهد حضور افرادي چون حسينقلي خان نواب و سيد حسن تقي‌زاده در برلين و "ملّي" و "آلمانوفيل" شدن اين چهره‌هاي سرشناس [وابسته به كانون‌هاي سياسي] بريتانيا هستيم و از سوي ديگر عناصري چون احمدعلي سپهر (مورخ‌الدوله) را در سمت منشي اول سفارت آلمان در تهران فعّال مي‌يابيم.[8]

تصور نمي‌رود طرح موضوع، به گونه فوق، چندان غيرواقعي و "بيمارگونه" باشد. بهرروي، حداقل آقاي اشرف بايد اين مسئله را به عنوان فرضيه‌اي قابل بررسي مي‌پذيرفتند. اگر اين بررسي صورت مي‌گرفت آنگاه روشن مي‌شد كه ترديد در اصالت عملكرد كميته ملّي مستقر در برلين توّهم و خواب و خيال نيست.

حضور برخي عناصر ميهن‌دوست و اصيل در كميته برلين را نمي‌توان منكر شد؛ ولي اين به معناي نفي ماهيت مشكوك پديده فوق نيست. توجه كنيم كه، علاوه بر تقي زاده، بنيانگذار ديگر كميته برلين رضا افشار (متوفي 1342 ش.) است:

 

ميرزا رضا خان افشار (شفيع‌زاده، دارا) همزمان با نهضت جنگل پيشكار ماليه گيلان بود. او به همراهي با انقلابيون پرداخت و در كميته اتحاد اسلام مسئوليت مالي را به دست گرفت. در اين زمان، او از عوامل ايجاد تفرقه در ميان سران نهضت بود. به نوشته ابراهيم فخرايي، وي در بحبوحه گرفتاري‌هاي مالي نهضت 480 هزار ريال پول ‏هاي جمع‌آوري شده از مردم براي مصارف جنگي را برداشت و به تهران گريخت.[9] افشار با اين پول به كسب و تجارت پرداخت و ثروتي اندوخت؛ در سپتامبر 1913 براي تحصيل به نيويورك رفت و قريب به 16 ماه ( تا آخر دسامبر 1914) در آمريكا با عليقلي خان نبيل‌الدوله و تقي‌زاده محشور بود.[10] عليقلي خان نبيل‌الدوله، كاردار ايران در واشنگتن، از سران فرقه بهائي و از نزديكان عباس افندي (عبدالبها) بود. وي، كه از خانواده سپهر كاشي و از خويشاوندان مورخ‌الدوله سپهر است، در آغاز در سفارت انگليس در تهران اشتغال داشت و پس از مهاجرت به آمريكا، به ‎نوشته اسماعيل رائين، در فراماسونري آمريكا «مقام شامخ» يافت.[11] محمود محمود نيز در اين زمان در آمريكا حضور داشت. اختلاف محمود و تقي‌زاده، كه منشاء بدبيني شديد تمامي دوران پسين زندگي محمود به تقي‌زاده است، از همين زمان آغاز شد. معلوم نيست محمود، آن جوان پرشور فرقه دمكرات نواب- تقي‌زاده، در اين سفر چه ديد كه تا بدين حد روح او را آزرد؟

به ‏نوشته احمدعلي سپهر (مورخ‌الدوله)، يك هندي به نام چاتوبادايا،[12] كه در برلين كميته‌اي براي فعاليت به سود آلمان در شرق تشكيل داده بود، تقي‌زاده را به آلماني‌ها معرفي كرد و در نوامبر 1914 كنسول آلمان در نيويورك با تقي‌زاده تماس گرفت.[13]

در اين انتخابِ آلماني‌ها، علاوه بر معرفي كميته هندي مستقر در برلين، مورخ‌الدوله سپهر نيز در تهران نقش مهمي ايفا كرد. سپهر مي‌نويسد:

رئيس اداره امور شرق آلمان تلگرافاً توضيحاتي راجع به سوابق تقي‌زاده از تهران خواست. فن‌كاردرف، شارژدافر آلمان، جواب تلگراف را به نگارنده محول داشت و من آنچه از ايام طفوليت از مراتب وطن‌پرستي و آزاديخواهي و فداكاري تقي‌زاده شنيده بودم به روي كاغذ آوردم.[14]

تقي‌زاده رضا افشار را به عنوان همكار خود برگزيد و در 31 دسامبر 1914 به همراه وي راهي آلمان شد. رضا افشار بعدها مدعي شد كه براي راه‌اندازي كميته برلين مبلغ سه ميليون مارك اعتبار در اختيار تقي‌زاده قرار گرفت.[15] تقي‌زاده منكر اين ادعا بود.[16] انتصاب فردي چون حسينقلي ‎خان نواب، كه خود و خانواده‌اش از ارتباطات ديرين و عميق با بريتانيا برخوردار بودند، در سمت وزير مختار ايران در برلين نيز به توصيه تقي‌زاده صورت گرفت؛ زيرا، به ‎نوشته سپهر، مي‌خواست سفارت ايران «به دست‌هاي مطمئن سپرده شود.»[17] آيا دکتر احمد اشرف پديده‌اي به نام "عمليات فريب" را در دوران جنگ اوّل جهاني يك "واقعيت تاريخي" نمي‌دانند؟!

 

حسينقلي خان نواب (ايستاده) و تقي زاده (نشسته)

بالاخره، و مهم‌تر از همه، به‌زعم احمد اشرف اين تصور ديرپا و عميق ايرانيان كه در «سقوط قاجاريه و ظهور پهلوي» قدرت‌هاي خارجي نقش داشتند «يكي از مضامين محبوب توطئه‌پردازهاست.»[18] بدينسان، بحث بسيار جدّي كودتاي 1299 و نقش كانون‌هاي خارجي در آن به اين شيوه، با صدور يك حكم كوتاه و قاطع، مختومه اعلام مي‌شود!

اشرف منكر حمايت «دو جناح از حكومت بريتانيا» (حكومت هند و ارتش انگليس) از كودتاي 1299 نيست. ولي به‌زعم ايشان، رضا خان شخصيت مستقل خود را داشت و به عبارت ديگر قزاقي زيرك بود كه از علاقه قدرت‌هاي خارجي به سود خويش بهره جست و آنان را به بازي گرفت؛ اگر انگلستان نبود رضاخان كودتاي خود را به كمك آلمان محقق مي‌ساخت:

اين‌كه رضاخان آن روز و رضاشاه بعد عامل بي اراده بريتانيا بود و هر كاري كه مي‌كرد به فرمان "از ما بهتران" صورت مي‌گرفت، بي شك از مضامين توّهم توطئه است... حال آن‌كه رضاخان يك بار ديگر در سال 1917 به ابتكار خودش طرح كودتايي را با حمايت امپراتوري آلمان ريخته بود.[19]

تنها مأخذ اين ادعاي آقاي اشرف خاطرات ابوالقاسم كحال‌زاده است.[20] آقاي اشرف، كه در برخورد به برخي مسائل سخت شكاك و نقّاد است و حاضر نيست مسئله‌اي معقول و قابل تأمّل را حتي به صورت فرضيه بپذيرد، در اين ادعاي گزاف و مهم به هر كتابي، بدون كاوش ابتدايي در اصالت دعاوي مندرج در آن، تمسك جسته است.

كتاب فوق، به نقل از كحال‌زاده، مدعي است كه گويا وي در اكتبر 1917 (يعني دقيقاً همان زمان كه رضا خان وارد ارتباط مستقيم با اردشيرجي ريپورتر، مأمور رزيدانت اطلاعاتي حكومت هند بريتانيا، شد) واسطه تماس رضا خان با رودلف زُمر، شارژدافر آلمان در ايران، بود و رضاخان در اين ملاقات، در حضور كحال‌زاده، خواستار كمك دولت آلمان به وي براي كودتا و پايان بخشيدن به هرج و مرج و فعاليت «جاسوسان انگليس» شد.[21]

ابوالقاسم كحال‌زاده اين خاطرات را در واپسين سال‌هاي حكومت پهلوي تنظيم كرد و از سال 1353 در مجله گوهر، به مديريت مرتضي كامران، انتشار آن آغاز شد. تنظيم اين خاطرات به درخواست دكتر نصرت‌الله كاسمي بود.[22] آيا چنين ادعاي شاذ را- كه قريب به 60 سال پس از حادثه، در اوج حكومت مطلقه محمدرضا پهلوي و براي درج در يك نشريه وابسته به محافل حاكمه وقت، تنظيم شده‌- مي‌توان به جدّ گرفت؟! چرا كحال‌زاده اين اطلاع مهم تاريخي را در سال‌هاي پس از شهريور 1320، كه خود مدتي مديركل انتشارات و تبليغات كشور بود و نقش انگليسي‌ها در صعود رضا خان به عنوان يك اصل بديهي در هر نشريه‌اي جار زده مي‌شد، هيچگاه مطرح نساخت؟!

ابوالقاسم كحال‌زاده پسر دكتر حسين خان كحال است. دكتر حسين خان كحال از اعضاي سرشناس لژ بيداري ايران و از همكاران سيد ضياءالدين طباطبايي در روزنامه شرق بود و يكي از پسران وي (سرتيپ ابوالحسن آهنين) از دوستان نزديك سيد ضياء. ابوالقاسم كحال‌زاده در سال‌هاي جنگ اوّل جهاني، در زماني كه پدر او رياست كل اوقاف را به دست داشت، منشي دوم سفارت آلمان در تهران بود و با آن پيشينه و وابستگي‌هاي خانوادگي منطقاً وضعي مشابه با مورخ‌الدوله سپهر داشت. سپهر مي‌نويسد: «كحال‌زاده با وجود جواني خدمات ذيقيمتي به مليون و آزاديخواهان نموده و بعدها در مقامات قضايي و اداري دولت ايران به مشاغل برجسته ارتقا يافته است.»[23]

كحال‌زاده در سال‌هاي پس از كودتاي 1299 در راه خلع سلطنت قاجاريه و توسعه اقتدار رضا خان مي‌كوشيد و با اين هدف روزنامه پژوهش را در تهران منتشر کرد. «هتاكي» و «بيرويگي‌هاي» او، به ‎تعبير ملك‌الشعراء بهار، به‎ گونه‌اي بود كه در اواخر ميزان 1301 منجر به اعتراض علما و تكفير وي و غارت دفتر روزنامه توسط مردم شد.[24] درباره وضع كحال‌زاده و خانواده او، نامه عارف قزويني به محمد رضا هزاره (مورخ 7 آبان 1311) كاملاً گوياست:

... حالا دلم مي‌خواهد اين آقاي كحال‌زاده مستنطق عدليه را به سركار معرفي كنم تا بدانيد با اين آشنايي به روحيات و اخلاق عمومي و با شناسايي اين اشخاص به من چه مي‌گذرد. اين آقاي كحال‌زاده، پسر دكتر حسين خان كحال [است.] پدرش را نديده ولي از اشخاص مطلع شنيده بودم آدم خوب آزاديخواهي بوده است. براي اين‌كه زنش نسبت به او بي‌وفا بوده، اين بيچاره ترك آميزش با همه كرده، از منزل بيرون نيامده و بقدري خون به دل خود ريخته تا بالاخره دق كرده از زحمت زندگي و ننگ همسر بد آسوده مي‌شود.[25]

حسنعلي خان، عموي اين آقاي كحال‌زاده، كه علت بداخلاقي و بي‌وفايي زن مزبور بود، در دوره سوئدي‌ها داخل اداره ژاندارمري شده، به درجه سلطاني رسيد؛ ولي طبع پست و فطرت بد او را وادار به دزدي‌هاي بيشرفانه كرد. بعد از آشكار شدن و محاكمه او را محكوم به حبس تاريك با اعمال شاقه كردند. چندين سال در حبس نظميه بود. اغلب او را مي‌ديدم با لباس دو رنگ با ساير دزدها براي ساختن راه عباس‌آباد همه روزه از خيابان لاله‌زار عبور مي‌دادند.

و اين آقاي...[26] [كحال‎زاده] هم يك جوان جاسوس اجنبي‌پرست رسوايي است كه از هيچ كار روبرگردان نبوده، وقتي كه در خراسان بودم از طرف ... السلطنه [قوام‌السلطنه] به عنوان جاسوس به خراسان آمده، مرحوم كلنل محمدتقي خان او را گرفته چند روزي حبس نمود، بعد اسباب استخلاص او فراهم شده او را رها كردند. حال اگر بخواهم به معرفي آقاي... [كحال‌زاده] بپردازم، چون طولاني‌تر از اين خواهد شد، نه حوصله شرح دادن دارم و نه مي‌خواهم سركار را سرگردان كنم. البته اگر انشاء‎الله موفق به نوشتن اين واقعه خونين شدم براي آگاهي عموم فروگزار از جزئيات يا هيچ يك از آنچه را كه عهده‌دار نوشتن آن باشم نخواهم كرد.[27]

در زمان دولت رزم‌آرا نام كحال‌زاده در فهرست كارمندان فاسد دولت (معروف به "بند جيم") منتشر شد.