قسمت اول

پژوهش حاضر فصولي است از کتابي که فراهم آورده‌ام و پيش‌تر وعده انتشارش را داده‌ام. [+] اکنون، زمان و زمانه را براي انتشار متن کامل آن کتاب مناسب نمي‌يابم و لذا فعلاً اين بخش را مستقلاً منتشر مي‌کنم. اين مقاله مي‌تواند ادامه بحثي تلقي شود که پيش‌تر با عنوان «نهان‌پيشه‌گان و سياست در ايران امروز» [+] آغاز کرده بودم.

مطالب مرتبط :

 

جستارهايي از تاريخ بهائي‌گري در ايران

ميراث ساسون‌ها

پارسيان، خاستگاه اردشير ريپورتر

مانکجي هاتريا و بهائي‌گري اوّليه

ميراث "يهوديان مخفي" مشهد

رستم التواريخ و "بشارت ظهور"

پيشگفتار

در بررسي تاريخ بابي‌گري اوّليه سه عامل مورد غفلت قرار گرفته است:

اوّل، تأثير شيراز و بوشهر، به عنوان دروازه تجاري ايران با امپراتوري بريتانيا و جهان غرب، در تکوين شخصيت باب جوان؛

دوّم، جايگاه اصلي و تعيين‌کننده خاندان مادري باب (دايي‌هاي او) در پرورش و هدايت و تأييد دعاوي باب؛

سوّم، جايگاه بزرگ خاندان قوام شيرازي، به عنوان قدرتمندترين کانون سياسي در جنوب ايران، و شبکه گسترده يهوديان مخفي در شيراز و مشهد و ساير نقاط ايران در ترويج بابي‌گري اوّليه. پيش‌تر با «صوفيان يهودي» و «انتظار» آنان براي «ظهور» مهدي‌شان آشنا شديم. [+]

علي‌محمد باب در اوّل محرم 1235 ق./ 20 اکتبر 1819 م. در هشتمين سال کلانتري قوام‌الملک اوّل [+] در شهر شيراز زاده شد. به روايت ميرزا جاني کاشاني، از هيجده تا بيست و سه سالگي، در بوشهر به تجارت مشغول بود. [1] اين دوران برابر است با سال‌هاي 1253 -1258/ 1837 -1842. طبق روايت رسمي فرقه بهائي، باب هشت ساله بود که پدرش، ميرزا محمدرضا، مرد و تحت تکفل دو دايي‌ بزرگش، حاج ميرزا سيد محمد شيرازي و حاج ميرزا سيد علي شيرازي، قرار گرفت و از ده سالگي در حجره ايشان در سراي گمرک بازار وکيل به کار پرداخت. از پانزده سالگي به مدت چهار سال نزد دو دايي‌اش در بوشهر کار کرد و سپس دو سال مستقل تجارت نمود. طبق اين روايت، باب در سال‌هاي 1250-1256/ 1834-1840 در بوشهر بود. تجارتخانه دايي باب در سراي ميمندي، معروف به سراي شيخ، در جوار خيابان ساحلي بوشهر، قرار داشت. [2] اين دوران مصادف است با سال‌هاي اوّليه صدارت (1251-1264 ق.) حاج ميرزا آقاسي.

يکي از موارد تأمّل‌برانگيز در کار ادوارد براون بي‌توجهي به سال‌هاي اقامت باب در بوشهر است. او در حواشي خود بر آثار بابيه يادداشت‌هاي مفصلي به دوران اقامت باب در مکه و غيره اختصاص داده، ولي فضاي اجتماعي و فرهنگي و سياسي و تجاري- مالي بوشهر را به‌کلي مسکوت گذارده. [3] اين دوران از منظر تأثير آن در تکوين باب 15-23 ساله يا 18-25 ساله، که مهم‌ترين سنين در شکل‌گيري شخصيت انسان است، بايد بيش از هر مقطع ديگر مورد توجه براون قرار مي‌گرفت. در اين سال‌ها، باب نوجوان و جوان در بوشهر مي‌زيست؛ بندري که مرکز استقرار دفاتر و کارگزاران کمپاني‌هاي بزرگ غربي و کانون اصلي تجارت ايران با هند بريتانيا و بنادر تجاري مهم جهان آن روز، چون بمبئي و لندن و بوستن، بود. اين نکته کم‌اهميتي نيست. ادوارد براون بايد اين دوره را از منظر تأثير تمدن جديد غرب بر شخصيت باب جوان مورد کاوش ژرف قرار مي‌داد. اگر من جاي براون بودم، قطعاً بوشهر را به تفصيل معرفي مي‌کردم. براون نمي‌توانست به اين امر بي‌توجه باشد. کار براون غفلت نيست، تغافل است. براون مي‌دانست، ولي به معرفي بوشهر سال‌هاي 1830 ميلادي نپرداخت تا اسطوره او و ديگران از بابي‌گري، به‌عنوان «دين جديد شرقي»، فرو نريزد.

بندر بوشهر و تجارت ايران

با افول بندر عباس، از اوائل دهه 1760 بندر بوشهر به مهم‌ترين بندر تجاري ايران بدل شد. آلکساندر داگلاس، سرپرست دفتر کمپاني هند شرقي بريتانيا در بندر عباس، در 19 آوريل 1762 به لندن گزارش داد: «در وضع فعلي، بوشهر تنها بندر خليج فارس است که در آن تجارت قابل توجهي جريان دارد.» او شش سال بعد (1182 ق./ 1768 م.) مرکز فعاليت کمپاني را به بوشهر منتقل کرد. چند عامل سبب اين تحول شد: اوّل، ناآرامي‌ها و فشار حکومت در بندر بصره از اواخر دهه 1740؛ دوّم، عوارض سنگين گمرکي در بندر عباس که سبب انتقال تجارت خارجي به بندر داراي عوارض کمتر مي‌شد؛ سوّم، دوران آرامشي که از سال 1747 در منطقه شيراز آغاز شد؛ چهارم، ناآرامي و آشوب در منطقه‌اي که از بندر کنگان تا بندر عباس امتداد مي‌يافت در دهه 1750. [4]

از نيمه دوّم سده هيجدهم، به دليل موقعيت تجاري بوشهر، يهوديان، ارامنه و پارسيان (زرتشتيان) اين بندر را به يکي از مراکز اصلي فعاليت خود بدل کردند تا بدانجا که در اوائل سده نوزدهم بوشهر داراي دو محله يهودي‌نشين بود و ارامنه و پارسيان نيز در مناطق خاص خود مي‌زيستند. براي نمونه، بايد به تجارتخانه ملکم ارمني اشاره کرد که درست در روبروي آن يک تجارتخانه پارسي مستقر بود. [5] در دهه 1860 در بوشهر حدود 350 يهودي زندگي مي‌کردند و در مناطق اطراف، چون بحرين، نيز حضور داشتند. در سال 1900 تعداد آن‌ها به 600 نفر رسيد. [6] در سال 1305 ق./ 1887 م. محمدتقي خان حکيم درباره بوشهر نوشت:

«اعظم بنادر فارس در خليج عجم... تجارت هندوستان به ايران و از ايران به هندوستان بيش‌تر در اين بندر و بندرعباسي و قدري هم در بندر لنگه است... در اين زمان اغلب اهالي عجم و تجار از بلاد ايران آنجا ساکن‌اند. و بسيار از تجارشان را سرمايه به يک کرور مي‌رسد. و هندو الحال در بندر لنگه منزل و بازار مخصوص دارند... قونسول‌خانه انگليس نسبت به باقي از ابنيه عاليه محسوب مي‌شود و امتعه که از هندوستان و چين به بوشهر مي‌آيند عمده شکر و ادويه‌جات و چاي معروف به چاي بندري و شال کشميري و قلمکار هندي و ظروف کار انگليس است و اسب‌هايي که از ايران به هندوستان مي‌برند از بوشهر حمل مي‌کنند. پنبه و ابريشم و بعضي امتعه ديگر مال ايران نيز از بوشهر به هندوستان حمل مي‌شود.» [7]

در سال 1829 م./ 1245 ق. خاندان ساسون، سران يهوديان بغداد، از بغداد به بوشهر مهاجرت کردند. [8] خاندان ساسون قريب به پنج سال در بوشهر به واردات کالا از بمبئي به ايران اشتغال داشت و در سال 1833 به‌طور کامل در بمبئي مستقر شد. بمبئي دوّمين شهر بزرگ امپراتوري بريتانيا، پس از لندن، بود.

از نيمه اوّل سده نوزدهم، ساسون‌ها، و ساير سران يهوديان بغدادي مانند خاندان‌هاي عزرا و کدوري و گبّاي، در اتحاد با اليگارشي پارسي [9] و برخي شرکاي مسلمان، چون خاندان آقاخان محلاتي (سران اسماعيليه)، [10] و هندو، چون خاندان‌هاي تاگور و سن، [11] مقتدرترين کانون مالي- تجاري و سياسي بمبئي و بنگال به‌شمار مي‌رفت که از طريق حکومت هند بريتانيا بر مقدرات ايران تأثير بزرگ گذارد. اينان بنيانگذاران فرقه‌هاي رازآميز، چون فراماسونري و تئوسوفي و فرقه‌هاي ديني چون برهما ساماج و احمديه (قادياني)، در شبه قاره هندوستان بودند همان‌گونه که شرکاي ايراني‌شان فرقه‌هاي همسان را در ايران بنيان نهادند.

اين اتحاديه بر پشتوانه مالي عظيم مبتني بود. براي مثال، هرمزجي بهمن‌جي واديا، از سران طايفه پارسي بمبئي، در زمان مرگ (1826) دو ميليون پوند استرلينگ، معادل چهار ميليون تومان ايران، ثروت بر جاي نهاد. [12] مورخين پارسي، سِر جمشيدجي جيجي بهاي، رئيس طايفه پارسي، را در دهه 1830 «يکي از ثروتمندان درجه اوّل آسيا» مي‌دانند. [13] گوها، اقتصاددان هندي، فراتر رفته و او را «ثروتمندترين سرمايه‌دار آسيا» معرفي مي‌کند. به‌نوشته گوها، در سال 1843 جمشيدجي در بانک بمبئي 30 ميليون روپيه، معادل سه ميليون پوند استرلينگ، پول نقد داشت. [14] براي درک اهميت اين نقدينگي توجه کنيم که در سال 1854 کل سرمايه بريتانيا در خارج از اين کشور حدود 300 ميليون پوند تخمين زده مي‌شد. [15]

مهاجرت ساسون‌ها به بوشهر و بمبئي و پيوند آنان با اليگارشي پارسي هند نقطه عطفي در تاريخ تجارت ايران است. در اواخر دهه 1780، از طريق بندر بوشهر ساليانه معادل يک ميليون و 137 هزار روپيه کالا از بمبئي به بازارهاي ايران وارد مي‌شد. [16] در سال 1816 واردات ايران از طريق بندر بوشهر 3 ميليون و 681 هزار روپيه بود و صادرات ايران از طريق اين بندر بيش از 6 ميليون روپيه. در سال‌هاي بعد حجم واردات بر صادرات به سرعت فزوني گرفت تا بدانجا که در سال 1820 واردات ايران از بندر فوق 6 ميليون و 652 هزار روپيه بود و صادرات تنها 3 ميليون و 697 هزار روپيه. در سال 1830 واردات از بوشهر 10 ميليون و 678 هزار روپيه بود و صادرات 4 ميليون و 85 هزار روپيه. [17]

پيوند ساسون‌ها و اليگارشي پارسي هند در زمان شکوفايي تجارت ايران و هند و اوج فعاليت کمپاني هند شرقي بريتانيا و ساير کمپاني‌هاي غربي در بمبئي رخ داد. تجارت جهاني ترياک در آغاز راه و در اوج سودآوري بود. در سال 1832، با سرمايه خاندان‌هاي زرسالار بريتانيا، کمپاني جردن ماتسون [18] در بندر کانتون تشکيل شد و به «غول» تجارت جهاني ترياک بدل گرديد. نه تنها زرسالاران لندن و دلالان و شرکاي بومي آنان در هند و بنادر چين، که بر پايه اين تجارت طبقه جديدي را در هند و خاوردور بنيان نهادند و اين طبقه زمام اقتصاد و سياست آسياي جنوب شرقي را به دست گرفت، بلکه تجار بزرگ بندر بوستن آمريکا نيز به تجارت ترياک با چين روي آوردند. کمپاني‌هاي بزرگ آمريکايي، چون پرکينز و فوربس و راسل، سودهاي بزرگ کسب مي‌کردند. ثروت ناشي از تجارت جهاني ترياک در بنياد پيدايش طبقه‌اي قدرتمند در ايالات متحده آمريکا قرار گرفت که به «اليگارشي بوستن» موسوم است. به‌نوشته ديويد اون، چند ساعت فعاليت در بازار چين به معناي هزاران دلار سود بود. [19] حتي کشتي‌هايي که در اين تجارت دريايي شرکت مي‌کردند، هم از طريق انتقال ترياک هم از طريق انتقال اخبار آخرين قيمت‌ها، سودهاي هنگفت به دست مي‌آوردند. [20] به اين دليل، پنج سال پس از تأسيس کمپاني جردن ماتسون، همان کانون در سال 1837 کمپاني کشتي‌راني P&O را تأسيس کرد [21] و در سال 1865 کورپوراسيون بانکي هنگ‌کنگ شانگهاي (HSBC) را. [22] اين دو تا به امروز از بزرگ‌ترين مؤسسات جهان در حوزه فعاليت خود به‌شمار مي‌روند. اين تحول، در ايران به اقتدار شبکه‌اي انجاميد که از سال 1288 ق./ 1871 م. کشت گسترده ترياک را بنيان نهاد و به تجار و صادرکنندگان عمده آن بدل شد.

زماني‌که باب در بوشهر اقامت گزيد، پنج يا شش سال، از پانزده يا هيجده سالگي، سال‌هاي آغازين فعاليت خاندان ساسون، در بنادر بوشهر و بمبئي بود. هر چند ديويد ساسون در سال 1833 مرکز شبکه تجاري گسترده‌اش با ايران را از بوشهر به بمبئي منتقل کرد ولي خويشان و کارگزاران او همچنان نبض تجارت بوشهر- بمبئي را به دست داشتند.

شيراز، به‌عنوان مرکز ايالت فارس و نزديک‌ترين شهر بزرگ به بوشهر، در اين تجارت از جايگاه اصلي برخوردار بود و حاج ميرزا علي اکبر خان قوام‌الملک يهودي‌تبار کلانتر شيراز و بيگلربيگي فارس. اينک، شهر شيراز پر بود از يهوديان مهاجر که بسياري از آنان، با روش‌هايي که بعداً خواهيم گفت، «مسلمان» و «بومي» شده و در کسوت «تاجران شيرازي»، رشته اين تجارت را استوار مي‌کردند.