سِر شاپور ريپورتر
و کودتاي 28 مرداد 1332

قسمت يازدهم

قتل افشارطوس و جايگاه مفقود آن

سرويس هاي اطلاعاتي بريتانيا و ايالات متحده، بنا به مصالح امنيتي يا هر ملاحظه ديگر، عوامل اصلي خود را در جريان کودتاي 28 مرداد 1332 به هر نامي معرفي کنند، امروزه شناخت شبکه هاي مخفي مرتبط با سرويس هاي اطلاعاتي فوق در سال هاي 1320 -1332 دشوار نيست. از مهم ترين اين شبکه ها، کانوني است که از سال 1326 در پيرامون مظفر بقايي کرماني گرد آمد و نام مرموزترين و موثرترين چهره هاي آن- عيسي سپهبدي، علي زهري و حسين خطيبي- در منابع خارجي منتشر شده دربارۀ کودتا به کلي غايب است.

شاپور ريپورتر تنها کسي نيست که اندکي پيش از شروع عمليات بدامن به طور ناگهاني به ايران بازگشت. عيسي سپهبدي، دوست دوران تحصيل مظفر بقايي در فرانسه، نيز به ناگاه راهي ايران شد. او در 24 ژانويه 1947/ 4 بهمن 1325 از پاريس نامه اي به بقايي در تهران نوشت و آن را از طريق آدرس شخص ثالثي، نه آدرس بقايي، ارسال داشت. در اين نامه چنين آمده است:

اکنون تغيير بزرگي در پروژه زندگاني من حاصل شده . با اين که تصميم قطعي داشتم چند سالي در پاريس بمانم اکنون به دلايلي که بايد حضوراً عرض کنم ناچار به مراجعت هستم و در حوالي اسفند ماه آتيه با خانم [190] و بچه ها مسافرت خواهم نمود... در حقيقت خواب روحاني که ديده بودم تعبير خود را... آشکار نموده است... [191]

سپهبدي پس از استقرار در تهران، درست مانند شاپور، از سال 1326 در يک سفارتخانه خارجي (سفارت فرانسه) به کار پرداخت و به عنوان استاد زبان فرانسه در دانشگاه جنگ و دانشکده افسري به تدريس مشغول شد. در همين زمان يکي ديگر از دوستان بقايي و سپهبدي، به نام علي زهري، که او نيز چون سپهبدي کارمند سفارت فرانسه بود، [192] انتشار روزنامه اي به نام شاهد را آغاز کرد. زهري امتياز شاهد را با حمايت رضا حکمت (سردار فاخر) و مورّخ الدوله سپهر به دست آورد. اين سرآغاز طلوع ستاره اقبال مظفر بقايي و شروع فعاليت جريان سياسي مؤثري در تاريخ معاصر ايران است که با نام "حزب زحمتکشان ملت ايران" شناخته مي شود.

اندکي پس از استقرار سپهبدي در تهران، بقايي به عنوان نماينده کرمان به مجلس پانزدهم راه يافت. بقايي در اسفند 1327 به جناح اقليت مجلس پيوست و در فروردين 1328 در استيضاح تاريخي دولت محمد ساعد مراغه اي نقشي چنان جنجالي ايفا کرد که وي را در مقام يکي از مشهورترين چهره هاي سياسي ايران جاي داد. در مجموعه اسناد شخصي بقايي متن پيش نويس بخشي از سخنان بقايي در استيضاح ساعد، به قلم عيسي سپهبدي، به دست آمده است. اين سند نشان مي دهد که استيضاح ساعد يک نمايش از پيش تنظيم شده بود که سردار فاخر حکمت، رئيس مجلس، نيز در آن شرکت داشت. [193] سپس، بقايي پرچم مبارزه با سپهبد حاجي علي رزم آرا، رئيس ستاد ارتش و نخست وزير بعدي، را برافراشت.

حداقل از سال 1329 يکي ديگر از نزديکان بقايي، به نام حسين خطيبي، در رأس يک شبکه مخفي جاي داشت که عملکرد اوليه آن ظاهراً مبارزه با نفوذ هواداران حزب توده و اتحاد شوروي در صفوف نيروهاي نظامي بود. حسين خطيبي از يکسو با چهره هاي برجسته اطلاعاتي ارتش، حسن ارفع و حسن اخوي و حبيب الله ديهيمي، رابطه نزديک داشت و از سوي ديگر سازمان خود را تابع بقايي وانمود مي کرد. [194] خطيبي با محمدرضا پهلوي و امير اسدالله علم نيز رابطه نزديک داشت.

حسين خطيبي

جاي پاي اين شبکه در بسياري از حوادث آن روز ايران، که در منابع منتشر شده به عمليات سيا و ام. آي. 6 منتسب گرديده، نمايان است. براي مثال، در تظاهرات 23 تير 1330/ 15 ژوئيه 1951 عليه ورود هيئت هريمن به تهران، هواداران بقايي و ديگران در مواجهه با اعضاي سازمان جوانان حزب توده خيابان هاي تهران را به خشونت کشيدند. گازيوروسکي، به نقل از کرميت روزولت، اين ماجرا را به "نرن" و "سيلي"، بدون تصويب مقامات سيا، نسبت مي دهد و جيمز بيل آن را کار «عوامل انگليس» مي داند.  [195]

براي مورخان ايراني کاملاً روشن است که در ايجاد اختلاف ميان آيت الله کاشاني و دکتر مصدق، دکتر مظفر بقايي و دوستانش بيش ترين سهم را داشتند. ولي گازيوروسکي، به نقل از رابين زهنر [196]- استاد بعدي دانشگاه آکسفورد که در اين زمان در ايران براي ام. آي. 6 کار مي کرد- مي نويسد که اين تنش «به وسيله برادران رشيديان ايجاد و هدايت شد.» طبق همان رويه اي که توضيح دادم، در اينجا نيز "برادران رشيديان" را بايد نام رمز تمامي عوامل ام. آي. 6 در ايران تلقي کرد.

معهذا، مهم ترين عملکرد اين شبکه ماجراي قتل سرتيپ محمود افشارطوس، رئيس شهرباني کل کشور در زمان دولت مصدق، است که بي ترديد در عمليات کودتا نقش منحصربه فرد داشت و مهم ترين عاملي بود که رفراندوم و انحلال مجلس هفدهم از سوي مصدق، با همه عوارض آن، و پيروزي سريع کودتا را سبب شد. جايگاه اين حادثه بزرگ و سرنوشت ساز در عمليات ام. آي. 6 و سيا در ايران در منابع خارجي منتشر شده، به جز دو مورد، مفقود است:

گازيوروسکي، تنها در يک سطر از بررسي مفصل خود، قتل افشارطوس را به ام. آي. 6 منتسب مي کند ولي مأخذ معتبري به دست نمي دهد:

در اواخر آوريل [1953]... ژنرال افشارطوس، رئيس پليس ملّي، ربوده و کشته شد. ام. آي. 6 ربودن افشارطوس را برنامه ريزي کرده بود با هدف مهيا کردن زمينه کودتا ولي قصد نداشت او را به قتل برساند.

منبع گازيوروسکي براي اين ادعا تنها مقاله مندرج در يک نشريه ايراني [197] است.

مأخذ ديگر، گزارشي است که روزنامه ابزرور منتشر کرد  و در آن، به نقل از «يک منبع ام. آي. 6»، قتل افشارطوس به عوامل اين سرويس منتسب شد. [198] موحد مي نويسد:

سکوت مطلق اسناد رسمي را دربارۀ قتل سرتيپ افشارطوس در جاي خود يادآور شده ايم. اين قتل در اوائل سال 1953 که ويلبر داستان خود را از آنجا شروع مي کند اتفاق افتاد. روزنامه ابزرور لندن در شماره 26 مه سال 1985 نوشت: «در آوريل 1953 افسران شاه پرست که به دستور رشيديان ها کار مي کردند رئيس شهرباني مصدق تيمسار افشارطوس را ربودند. يک منبع ام. آي. 6 براي اولين بار اعتراف مي کند که ربودن افشارطوس بخشي از عمليات چکمه بود که به منظور تقويت روحيه مخالفان مصدق و نمايش ناتواني هواداران او طرح ريزي شده بود. افشارطوس را پس از ربوده شدن در غاري نگاهداري مي کردند. احساسات بالا گرفته بود. افشارطوس بي احتياطي کرد و سخنان موهني دربارۀ شاه بر زبان آورد. افسر جواني که مأمور حفاظت او بود طپانچه را برکشيد و او را کشت. کشتن او جزيي از برنامه ما نبود ولي چنين اتفاقي افتاد.»  [199]

مقاله ابزرور که طي آن براي نخستين بار، بنقل از «منابع ام. آي. 6» قتل افشارطوس به اين سازمان منتسب شد.

در تاريخچه ويلبر هيچ اشاره اي به ماجراي قتل افشارطوس مندرج نيست.

ماجراي افشارطوس بلافاصله پس از تسليم ابوالقاسم خان بختياري (30 فروردين 1332) و پايان غائله مسلحانه او عليه دولت مصدق آغاز شد. گازيوروسکي غائله ابوالقاسم خان بختياري را به سرويس اطلاعاتي بريتانيا منتسب مي کند و مي نويسد که اسلحه مورد استفاده او را ام. آي. 6 تأمين مي کرد.
در تاريخچه ويلبر هيچ اشاره اي به اين ماجرا نشده زيرا ويلبر بنا داشته که تاريخ رسمي عمليات کودتا را بنگارد. اين تاريخ رسمي از مذاکرات مقدماتي ويلبر و دربي شاير در نيکوزيا (اواخر آوريل 1953/ 5 -10 ارديبهشت 1332) آغاز مي شود يعني زماني که افشارطوس به قتل رسيده بود.

افشارطوس در شامگاه 31 فروردين 1332 ناپديد شد و در ساعت يک بعد از نيمه شب مفقود شدن رئيس شهرباني به اطلاع مصدق رسيد. از فرداي آن روز گروهي از مطبوعات به شکلي کاملاً هماهنگ تبليغات گسترده اي را آغاز کردند. روزنامه داد نوشت:

عده اي مي گويند اين توطئه از طرف خود دولت بوده که به وسيله آن اولاً مورد جديدي براي اتهام به دربار پيدا کند و ثانياً اقدام به بستن نقاطي از قبيل کلوپ افسران بازنشسته و حزب سومکا را که نزديک محل حادثه هستند بنمايد. ثالثاً وسيله جديدي براي بازداشت افراد پيدا کنند. از همين جهت به رئيس شهرباني دستور داده شده فعلا خود را مخفي کند. [200]

و آسياي جوان به جدّ کوشيد تا مفقود شدن افشارطوس را به يک رسوايي جنسي بدل کند و از اين طريق اعتبار دولت را کاهش دهد. اين روزنامه از ارتباطات افشارطوس با رقاصه اي به نام "تامارا" سخن مي گفت! [201]

در اوّل ارديبهشت مأموران فرمانداري نظامي حسين خطيبي و دو روز بعد تعدادي از امراي بازنشسته (سرتيپ علي اصغر مزيني، سرتيپ دکتر سيد علي اکبر منزه، سرتيپ نصرالله بايندر و سرتيپ نصرالله زاهدي) را به اتهام ربودن افشارطوس دستگير کردند. در 6 ارديبهشت جسد افشارطوس در تپه هاي لشکرک کشف شد. روشن شد که افشارطوس در خانه حسين خطيبي ربوده شده و به روستاي متعلق به عبدالله اميرعلايي، واقع در لشکرک (شمال تهران)، انتقال يافته و در ساعت 4 بعد از ظهر 2 ارديبهشت در غار تلو به قتل رسيده است. در اين ماجرا علاوه بر خطيبي و افسران فوق هادي افشار قاسملو و سرگرد فريدون بلوچ قرايي نيز شرکت داشتند. در همين زمان روزنامه يني استانبول (چاپ ترکيه) اين حادثه را پيشدرامد کودتا در ايران خواند و نوشت: «ايران در انتظار يک کودتاست؛ يا دربار عليه دولت کودتا خواهد کرد، يا دولت عليه دربار و يا کمونيست ها عليه هر دو». [202] و روزنامه ملت ما، ارگان مجمع مسلمانان مجاهد، [203] مدعي شد که قتل افشارطوس به دست دوستانش، سرتيپ تقي رياحي (رئيس ستاد ارتش) و سرتيپ محمود اميني (معاون وزارت جنگ) [204] انجام گرفته است.  [205]

در 13 ارديبهشت دکتر مظفر بقايي و سرلشگر فضل الله زاهدي به شرکت در توطئه قتل افشارطوس متهم شدند و اعلام شد که اردشير زاهدي، پسر فضل الله زاهدي، دوست نزديک حسين خطيبي بوده و او نيز در ماجرا دخالت داشته است. در اين زمان اردشير زاهدي معاون اداره آمريکايي "همکاري فني در ايران" [206] (معروف به "اصل چهار" ) [207] بود که ويليام وارن [208] رياست آن را به دست داشت. در روز دوشنبه 14 ارديبهشت فضل الله زاهدي به همراه مهدي ميراشرافي به مجلس پناه برد و تحصن خود را آغاز کرد. در 15 ارديبهشت بقايي در روزنامه شاهد نامه سرگشاده اي خطاب به دکتر مصدق منتشر کرد و طي آن از خطيبي به شدت دفاع نمود. در پاسخ به اين جنجال، دولت در 16 ارديبهشت اعترافات متهمان را از راديو تهران پخش کرد. در 24 ارديبهشت عبدالعلي لطفي، وزير دادگستري، طي نامه اي به مجلس اعلام کرد که مطابق گزارش وزارت دفاع ملّي و اسناد و مدارک متقن، که منضم به نامه است، دکتر مظفر بقايي کرماني متهم به معاونت در قتل رئيس شهرباني مي باشد. لطفي در اين نامه سلب مصونيت پارلماني از بقايي را خواستار شد. اين درخواست تا زمان انحلال مجلس هفدهم به تصويب نرسيد.

در 30 ارديبهشت 1332/ 20 مه 1953 به ايستگاه سيا در تهران اجازه داده شد که هفته اي يک ميليون ريال براي تطميع نمايندگان مجلس و جلب همکاري آنان خرج کند. [209] در پيامد اين اقدام، مجلس هفدهم پرتنش ترين روزهاي دوران موجوديت خود را آغاز کرد و از 7 خرداد مشاجره و زدوخورد ميان نمايندگان اوج گرفت.

از اواخر ارديبهشت تبليغات سنگين و پرحجمي آغاز شد که طي آن دولت مصدق به همدستي با کمونيست ها متهم مي شد. روزنامه ملت ما نوشت:

به قرار اطلاعاتي که رسيده، يک نقشه بسيار خطرناک در شرف اجرا است و دولت براي روشن کردن آتش انقلاب و ايجاد صحنه هاي خونين انقلابي عده اي از عناصر اجير حکومت را به کمک حزب کمونيست نيروي سوّم و حزب ايران و حزب توده مأمور تسخير و تصرف مجلس شوراي ملي نموده و مخصوصاً به حزب توده آزادي عمل داده است که نمايندگان و مخالفين دولت و حزب توده را در مجلس مضروب و مقتول نمايند. اقدام به اين عمل مقدمه انقلابي است که از مدت ها پيش در انتظار آن بوده اند.[210]

آن چه بستر لازم را براي اين تبليغات فراهم آورد رأي مشکوک علي اشرف مهاجر، بازپرس شعبه 12 دادسراي تهران، بود که طي آن سران حزب توده را از اتهامات وارده تبرئه کرد و در قرار مفصل خود نوشت: «عضويت حزب توده ايران به علت مطابقت آن حزب با قانون اساسي و قوانين عادي» جرم نمي باشد. در واکنش به اين رأي، بقايي عنوان درشت سرمقاله خود در شاهد را چنين قرار داد: «آقاي دکتر مصدق، آرزوي حکومت ائتلافي با توده اي ها را به گور خواهيد برد.» [211] دوستان بقايي «علت واقعي» قتل افشارطوس را چنين بيان مي کردند:

ده روز قبل از اين واقعه جناب آقاي دکتر [حسين] فاطمي، تعزيه گردان اين جريان، اسامي هيئت رهبران توده را... به افشارطوس مي دهد که آن ها را خلاص کند و ضمناً صورت ديگري از 14 نفر رجال ... به دربار مي دهد که آن ها را نيز دستگير نمايد و بدينوسيله شاه را فراري و دربار و مجلس را از کار بياندازند. افشارطوس ، که رئيس املاک رضاخان و نمک پرورده بود، قصد نداشت نمکدان بشکند... آقاي دکتر فاطمي... به او تکليف مي کند استعفا بدهد، قبول نمي کند. همان روز صبح مي گيرند اين فرد جسور را تنبيه کنند. وقتي افشارطوس مي بيند جانش در خطر است ... سه روز قبل از گم شدن استعفاء مي دهد. مصدق حس مي کند که استعفاي او با اين طرز نه فقط خطرناک است بلکه ممکن است اسرار را فاش کند، دستور مي دهند او را بدزدند [و] از او التزام بگيرند که اگر چيزي گفتي کشته خواهي شد... وقتي به دکتر مصدق خبر دادند که افشارطوس تسليم نمي شود و نزديک است دربار و مردم از جريان استحضار پيدا کنند دستور به کشتن او صادر مي شود. [212]

محور مهم تبليغاتي ديگري که از حوالي نيمه ارديبهشت 1332 عليه دولت مصدق آغاز شد، اتهام شکنجه متهمان پرونده قتل افشارطوس بود. از اوائل دستگيري خطيبي و ديگران، شبکه اي هماهنگ از مطبوعات شايعات گسترده اي را در زمينه شکنجه متهمان به قتل افشارطوس براي اخذ اعترافات اجباري رواج دادند. روزنامه اتحاد ملّي، به نقل از «يک مقام مسئول»، مدعي شد که متهمان «درست مثل دستگاه زمان مختاري از شلاق خوردن، اشکلک، تنقيه آبجوش و کتک و غيره برخوردار شده اند.» اين روزنامه افزود که افشارطوس در يک توطئه کودتا، به سود مصدق، شرکت داشته ولي چون مخالف برکناري شاه بوده به دست ساير توطئه گران به قتل رسيده است. [213] اين خط تبليغاتي است که تا زمان کودتا بقايي به شدت در پيرامون آن مانوور مي داد.

در اين دوران، حسين خطيبي از درون بازداشتگاه خود (پادگان جمشيديه) به طور منظم و پنهاني با بقايي ارتباط داشت و طي يادداشت هايي که براي او مي فرستاد، اتهامات شکنجه و توطئه کودتا از سوي مصدق را تأييد و تقويت مي کرد. در اين نامه ‏ها، خطيبي به نحوي ماجراي دستگيري و بازجويي ‏هاي خود را بيان مي داشت که کاشاني و مکي و ديگران، که قطعاً از طريق بقايي از مضمون اين نامه ها مطلع مي شدند، راهي جز رويارويي نهايي با مصدق و درگير شدن در نبرد مرگ و زندگي نمي ديدند. [214]

در رابطه با نامه هاي زندان خطيبي دو نکته مهم قابل ذکر است:

اوّل، نحوه ارسال اين مکاتبات از درون بازداشتگاه است. اين پرسشي اساسي است که چگونه خطيبي، متهم اصلي پرونده اي که سرنوشت دولت مصدق را رقم مي زد، مي توانست به سادگي با خارج از زندان تماس مکتوب برقرار کند و به منبع اصلي شايعه پراکني بدل شود؟

دکتر غلامحسين صديقي، وزير کشور دولت مصدق، مسئوليت پيگيري پرونده قتل افشارطوس را به رکن دوّم ستاد ارتش محول کرد که مهم ترين و منسجم ترين نهاد اطلاعاتي کشور در آن زمان بود. رکن دوّم سازماني قابل اعتماد براي مصدق نبود زيرا سرويس هاي اطلاعاتي بريتانيا و آمريکا از سال هاي اوليه پس از پايان جنگ دوّم جهاني، براي مقابله با گسترش کمونيسم در ارتش ايران، به آن توجه ويژه داشتند. اين سازمان به طور جدّي در زير سلطه معنوي سه چهره برجسته اطلاعاتي- نظامي مرتبط با غرب (سرلشگر حسن ارفع، سرتيپ حبيب الله ديهيمي و سرهنگ حسن اخوي) قرار داشت. سه فرد فوق با بقايي رابطه نزديک داشتند. اين رابطه به يک دوستي عميق و ديرپا بدل شد تا بدان حد که در زمان اوجگيري انقلاب اسلامي، در آذرماه 1357 ارفع و دوستان نظامي اش در جلساتي گرد آمدند و طي گزارش هايي به شاه هماهنگي خود را با بقايي و حزب او براي «حفظ سلطنت» اعلام کردند. [215] اين شبکه نظامي- اطلاعاتي در کودتاي 28 مرداد نقش فعالي ايفا کرد و، چنانکه در بررسي تاريخچه ويلبر ديديم، حسن اخوي از کساني بود که براي غلبه بر تزلزل و بي تصميمي شاه، در 19 مرداد، به ديدار او رفت.

در اين ميان، ديهيمي رابطه ويژه اي با بقايي داشت و اين رابطه ناشناخته نبود. شمس قنات آبادي در خاطراتش مي نويسد: «بقايي مدعي است که تحت تأثير کسي نمي رود ولي غير از علي زهري و سرتيپ ديهيمي [216] و چند نفر ديگر که خيلي در او مؤثر بودند.» [217] در مجموعه شخصي بقايي، اسناد متعددي از رکن دوّم ستاد ارتش، از جمله گزارش هاي داخلي حزب توده، وجود دارد. علي القاعده، اين اسنادي است که ديهيمي در اختيار بقايي مي گذارد.

نمونه اي از گزارشهاي ماموران نفوذي رکن دوم در حزب توده که در اختيار بقايي قرار مي گرفت.

روابط ويژه بقايي و ديهيمي به مطبوعات نيز کشيده شد. در 5 خرداد 1329 روزنامه به سوي آينده، نشريه حزب توده، نوشت: «سرلشگر زاهدي در ملاقات هايي که با آقاي دکتر بقايي و آقاي حسين مکي در منزل سرهنگ بازنشسته ديهيمي دارد چه مذاکراتي مي کند و چرا اين ملاقات هاي دوستانه چندين ساعت به طول مي کشد؟» [218] و در 22 ارديبهشت 1330 دکتر مصدق در مجلس اعلام کرد که فداييان اسلام قصد ترور او را دارند. مصدق اين مطلب را از شاه و شاه از ديهيمي، عضو «سازمان دکتر بقايي«، شنيده بود.

[به شاه] عرض کردم ممکن است بفرماييد چه اشخاصي در صدد از بين بردن من هستند؟ فرمودند: ديهيمي که در سازمان دکتر بقايي است به او اينطور گفته است که فداييان اسلام در صدد قتل دکتر مصدق اند و ديهيمي هم به ستاد ارتش اطلاع داده و از ستاد ارتش هم به من گزارش دادند. [219]

در سال 1332 سرهنگ حسن پاکروان رياست رکن دوّم ستاد ارتش را به دست داشت و مسئول عالي پيگيري پرونده قتل افشارطوس به شمار مي رفت. حسن پاکروان نيز دوست صميمي بقايي و زهري و سپهبدي به شمار مي رفت. بقايي در سال 1324، مقارن با جدايي از همسرش، عضو محفل کوچکي بود که پاکروان نيز در آن عضويت داشت. اندکي بعد، پاکروان و مادر فرانسوي اش، امينه پاکروان، مشوق زهري و بقايي در انتشار روزنامه شاهد شدند و رابطه دوستانه ميان آنان تا زمان انقلاب ادامه يافت. اين رابطه تا بدان حد نزديک بود که آگهي برگزاري مجلس ترحيم به مناسبت فوت علي زهري (14 خرداد 1339) را مظفر بقايي و حسن پاکروان، مشترکاً، امضا کردند. [220]

مهم ترين شاخه رکن دوّم ستاد ارتش شعبه تجسس آن بود که در ماه هاي اوليه دولت مصدق سرهنگ حسن علوي کيا [221] رياست آن را به دست داشت. احتمالاً از همان زمان علوي کيا با شاپور ريپورتر مرتبط بود.[222] اندکي بعد، علوي کيا به دليل «ارتباط محرمانه با دربار»، «مخالفت با دولت مصدق»، «کارشکني در امور» و «رسانيدن اقدامات و اطلاعات محرمانه به مخالفين» از اين سمت برکنار و سرهنگ حسينقلي سررشته جايگزين وي شد. [223] سررشته، چنانکه زندگي پسين اش نشان مي دهد، از افسران وفادار به نهضت ملّي بود. در زمان قتل افشارطوس سرهنگ سررشته رياست شعبه تجسس رکن دوّم را به عهده داشت و در اين مقام مسئوليت مستقيم پرونده و بازجويي از متهمان را به دست گرفت.

علاوه بر پاکروان، فرد مشکوک ديگري که در پرونده قتل افشارطوس مؤثر بود، سرهنگ دوّم قدرت الله نادري، رئيس اداره کارآگاهي شهرباني، است. نادري افسر شعبه تجسس رکن دوّم بود که به همراه علوي کيا و به همان دلايل برکنار شد. او اندکي بعد چهره سياسي خود را تغيير داد و به عضويت "گروه افسران ناسيوناليست" (سازمان گروه ملّي) درآمد که در اوائل 1331 در خانه سرتيپ محمود افشارطوس تأسيس شد.[224] به اين دليل، زماني که افشارطوس رياست شهرباني را به دست گرفت، نادري را به عنوان مشاور خود منصوب کرد. پس از ناپديد شدن افشارطوس، دکتر غلامحسين صديقي، وزير کشور، نادري را رئيس اداره کارآگاهي شهرباني نمود. به نوشته سرهنگ سررشته، «در واقع، سرهنگ نادري با حرکاتي مشکوک و مرموز خود را در شهرباني جا مي کند.» [225] سررشته نقش نادري را در پرونده قتل افشارطوس به کلي مشکوک مي داند و مي نويسد حسين خطيبي در زماني که نادري در محل بازجويي (واقع در پادگان جمشيديه) حضور داشت اعتراف نمي کرد و زماني که نادري حاضر نبود «با خيال راحت جزئيات وقايع» را شرح مي داد. [226]

سرلشگر زاهدي (پس از کودتا) و سرهنگ قدرت الله نادري، رئيس اداره کارآگاهي شهرباني

دومين نکته مهمي که در رابطه با نامه هاي زندان حسين خطيبي بايد ذکر شود، ارتباط اين ماجرا با شاه است.

خطيبي در يادداشت مورّخ چهارشنبه 20 خرداد 1332، که محرمانه براي بقايي ارسال داشته، وضع خود را در دوران بازجويي شرح مي دهد، از شکنجه هاي شديد خود و ساير متهمان سخن مي گويد، مخالفان مصدق را به شورش تحريک مي کند، و در اين ميان مي نويسد:

موضوع آخري فعلاً  "ارباب قلبي" است که لطفاً به او بفرماييد اي نامرد... [227]

خطيبي کمي بعد مي نويسد:

گمان مي کنم بد نباشد به ارباب قلبي بفرماييد دنباله آن موضوع روز "شنبه" را هم اقدام فوري کند.[228]

در نامه هاي خطيبي به بقايي، "قلبي" نام رمز امير اسدالله علم و  "ارباب قلبي" نام رمز محمدرضا پهلوي است.

سه برگ از نامه خطيبي از زندان به بقايي که در آن از "ارباب قلبي" (محمدرضا پهلوي) سخن گفته شده.

هياهويي که بر سر پرونده قتل افشارطوس برانگيخته شد، به استيضاح دولت مصدق به وسيله علي زهري، نماينده تهران، انجاميد. اين استيضاحي است که حسين خطيبي از درون زندان پيشنهاد کرده بود. مصدق، که نگران رأي عدم اعتماد مجلس هفدهم بود،[229] در 5 مرداد 1332 طي يک پيام راديويي مردم را به رفراندوم براي انحلال مجلس فراخواند. اين رفراندوم، که سلامت آن مورد ترديد است، در 12 مرداد در تهران و در 18 مرداد در شهرستان ها برگزار شد و به سود انحلال مجلس نظر داد. واشنگتن پست در مقاله مفصلي نوشت:

ايران در چنگال بحران عظيم ديگري افتاده است و اين بحران... به خاطر اين است که مصدق مي خواهد بر سر کار بماند... در چنين اوضاعي، دکتر مصدق با اتکا بر حمايت کمونيست ها براي انحلال مجلس در ايران رفراندوم کرد. آيت الله کاشاني ليدر مخالفين مصدق به پيروان خود دستور داد که در اين رفراندوم شرکت نکنند... اخبار تهران حاکي است که بيش از نصف جمعيت رأي دهندگان کمونيست ها و طرفداران آن ها بودند. البته کمونيست ها به نفع مصدق رأي نداده اند... رأي کمونيست ها براي اين بوده که اوضاع را بيش از پيش متشنج کنند. کمونيست ها اميدوارند در اوضاع آشفته قدرت را به دست آورند و اکنون شانس آن ها براي تصرف قدرت بيش از هميشه است. [230]

در ظهر 25 مرداد، درست در زماني که عمليات نهايي کودتا آغاز شده بود، مصدق طي يک پيام راديويي کوتاه اعلام کرد: «طبق اراده ملت، که در رفراندوم بيان شد، مجلس هفدهم منحل اعلام مي گردد. انتخابات مجلس هيجدهم به زودي برگزار خواهد شد.» در همين روز بقايي و زهري دستگير شدند. زهري در 26 مرداد آزاد شد ولي بقايي تا پيروزي کودتا در زندان ماند. در 30 آبان 1332 دادگاه جنايي فرمانداري نظامي تهران کليه متهمين پرونده قتل افشارطوس را از اتهامات منتسبه تبرئه کرد.[231]

صفحه اول روزنامه شاهد، 26 مرداد 1332

صفحه اول روزنامه کيهان، 26 مرداد 1332

نقش حسين خطيبي و شبکه نظامي- اطلاعاتي فوق در کودتاي 28 مرداد 1332 تا بدان حد واجد اهميت بود که تا مدت ها پس از کودتا عزل ونصب تمامي مقامات مهم نظامي با نظر گردانندگان اين شبکه انجام مي گرفت. براي نمونه، در 5 خرداد 1333 ديهيمي از واشنگتن به خطيبي در تهران چنين نوشت:

... از تغييرات ارتش نوشته بوديد. متشکرم ولي مسلم بدانيد عرايضي که قبلاً بنده کرده بودم از روي احساسات نبود و من ارتشي ها را بهتر مي شناسم ... سرلشکر باتمانقليچ سرباز خوبي است . به اعليحضرت علاقمند است . در هيچ دسيسه اي داخل نمي شود. دوام او در پست خود به نفع کشور است . سايرين را که اسم برده بوديد هر دو نفر خطرناک و مضرّند و من راجع به سوابق و بستگي هاي آنها بدبختانه اطلاعات زيادي دارم .

مي دانم اشخاص ناجور در دستة اخوي عمل کردند. بعداً خود او هم ملتفت شد، ولي موقع را هم در نظر بگيريد. زندکريمي و غيره را بنده خوب مي شناسم و شما کاملاً محق هستيد... [232]

نامه ديهيمي از واشنگتن به خطيبي در تهران، 5 خرداد 1333

در تاريخچه ويلبر، و منابع مشابه، نامي از خطيبي و سپهبدي و ديهيمي و پاکروان و علوي کيا و بزرگمهر و ديگران مندرج نيست. اين چهره هاي متنفذ دنياي پس پرده آن روز، به همراه حسن ارفع و محمود ارم و ديگران، به کلي از صحنه عمليات کودتا ناپديد شده اند. با توجه به چنين ميزاني از استتار، کاملاً طبيعي است که نامي از جرج کندي يانگ و شاپور ريپورتر نيز در ميان نباشد و خوانندگان با داستان لاف زناني چون "برادران رشيديان" فريفته شوند.

زيرنويسها و مآخذ:

190- خواهر برادران بزرگمهر همسر عيسي سپهبدي بود.

191- مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، اسناد شخصي دکتر مظفر بقايي، کارتن 168، سند شماره 86- 122.

192- در سال 1326 علي زهري مسئول انتشارات و چاپ انجمن فرهنگي ايران و فرانسه بود.

193- همانجا، اسناد شخصي دکتر مظفر بقايي، کارتن 168، سند شماره 83- 122 و 84- 122. تصوير سند فوق در مأخذ زير به چاپ رسيده است: آباديان، زندگينامه سياسي دکتر مظفر بقايي، صص 343- 349.

194- بنگريد به: آباديان، همان مأخذ، صص 22- 23 (مقدمه نگارنده).

195- جيمز بيل، "آمريكا، ايران، سياست مداخله، 1951- 1953"، مصدق، نفت، ناسيوناليسم ايراني،  ص 435.

196- Robin Zaehner

197- Iran Times, May 31, 1985.

198- Nigel Hawkes,"“How MI6 and CIA Joined Forces to Plot Iran Coup", Observer, 26 May 1985.

199- موحد، گفته ها و ناگفته ها، صص 18- 19.

200- خواندنيها، سال 13، شماره 62، شنبه 5 ارديبهشت 1332، ص 3.

201- همان مأخذ.

202- خواندنيها، سال 13، شماره 63، سه شنبه 8 ارديبهشت 1332، ص 8.

203- صاحب امتياز اين روزنامه شمس قنات آبادي بود. او در بهمن 1327 مجمع مسلمانان مجاهد را تأسيس کرد. اين سازمان رقيب سرسخت جمعيت فداييان اسلام، به رهبري سيد مجتبي نواب صفوي، به شمار مي رفت و سرانجام موفق شد رابطه ميان فداييان اسلام و آِيت الله کاشاني را به تيرگي کشاند. قنات آبادي سهم بزرگي در اشاعه شايعات منفي عليه فداييان اسلام داشت.

204- سرتيپ محمود اميني در 13 ارديبهشت 1332 فرمانده ژاندارمري کل کشور شد.

205- خواندنيها، سال 13، شماره 64، شنبه 12 ارديبهشت 1332، ص 5.

206- Technical Cooperation in Iran (TCI)

207- Point Four

208- William E. Warne

209- تاريخچه ويلبر.

210- خواندنيها، سال 13، شماره 69، سه شنبه 29 ارديبهشت 1332، ص 2.

211- خواندنيها، سال 13، شماره 70، شنبه 2 خرداد 1332، ص 4.

212- مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، اسناد شخصي بقايي، کارتن 25، سند شماره 112- 122.

213- خواندنيها، سال 13، شماره 64، شنبه 12 ارديبهشت 1332، ص 5.

214- براي آشنايي با نمونه هاي از نامه هاي خطيبي به بقايي از درون بازداشتگاه بنگريد به: مقدمه نگارنده بر زندگينامه سياسي دکتر مظفر بقايي، صص 24- 27.

215- اسناد اين نشست ها در مأخذ زير منتشر شده است: تاريخ معاصر ايران، کتاب سوّم، زمستان 1370، صص 217- 221. در اين جلسه افراد زير شرکت داشتند: سپهبد حسين آزموده، سپهبد نصراللهي، سپهبد اميرصادقي، سپهبد محمود معزي، سرلشگر حسن اخوي، سرلشگر فتح الله احمدي و سرلشگر حسن ارفع. در يکي از گزارش ها ذکر شده که سرلشگر محمود ارم به دليل مسافرت به خارج از کشور و سرلشگر حسن پاکروان به دليل اشتغال اداري در اين نشست حضور نداشتند. در اين زمان سرلشگر ديهيمي فوت کرده بود.

216- سرهنگ غلامرضا مصور رحماني مي نويسد: ديهيمي «افسر ستادي بود بسيار اهل مطالعه، داراي مغز سياسي، رفيق باز و وسيع فکر و صحيح العمل. شهرت داشت که عقل منفصل سرلشگر ارفع و سپهبد باتمانقليچ بود. مشاغل مختلفي را تصدي کرد که از آنجمله استادي دانشگاه جنگ، رياست رکن دوّم ستاد ارتش، دادستاني ارتش، وابستگي نظامي ايران در آمريکا، معاونت ستاد ارتش، فرماندهي تيپ زاهدان و رياست دفتر نظامي را مي توان نام برد. او يک بازيگر سياسي و نظامي بود و به همين جهت اشخاص از او وحشت داشتند و او را دسيسه گر مي خواندند و دشمنش مي شدند. در آخر عمر همه حتي دوستان نزديکش از او فراري مي شدند.» مصوررحماني مي‌افزايد: ديهيمي در دفتر نظامي، «که درواقع ستاد شخصي شاه محسوب مي شد رئيس بود و در آنجا با اقتدار تمام کار مي کرد.» ديهيمي بعدها به بيماري «فرسودگي اعصاب» مبتلا شد تا بدان حد که حتي از نامه محبت آميزي از سوي شاه، بدان دليل که در آن لفظ «عنايت» به کار رفته بود، عصبي شد و شرحي از خدمات خود نوشت. (غلامرضا مصور رحماني، کهنه سرباز، تهران: رسا، 1366، صص 356- 358)

217- شمس قنات آبادي، سيري در نهضت ملّي شدن نفت: خاطرات شمس قنات آبادي، تهران: مرکز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1377، ص 314.

218- به نقل از: ف. م. جوانشير [فرج الله ميزاني]، تجربه 28 مرداد: نظري به تاريخ جنبش ملّي شدن نفت ايران، تهران: انتشارات حزب توده ايران، 1359، ص 131.

219- به نقل از: محمدعلي سفري، قلم و سياست؛ از شهريور 1320 تا 28 مرداد 1332، تهران: نشر نامك، 1371، ص 468.

220- براي آشنايي با ارتباطات بقايي و پاکروان بنگريد به: آباديان، زندگينامه سياسي دکتر مظفر بقايي.

221- بعدها، علوي کيا، به پاس خدماتش در کودتا، قائم مقام ساواک شد ولي در سال 1340 به دليل سوءاستفاده مالي برکنار و حسين فردوست در اين سمت منصوب گرديد. فردوست ميزان سوءاستفاده علوي کيا در دوران 5- 6 ساله قائم مقامي ساواک را حدود 150 ميليون تومان تخمين مي زند که ظاهراً سهم اصلي را به تيمور بختيار (رئيس ساواک) داده است. (ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ج 1، ص 409)

222-  علاوه بر اين که فردوست از علوي کيا به عنوان يکي از مرتطبين با شاپور ياد مي کند (همان مأخذ، ص 296) از او نامه اي در دست است بر روي کاغذ "شرکت کشت و صنعت ايران و آمريکا" خطاب به شاپور ريپورتر، مورّخ 14 دي ماه 1351، که در آن اعطاء مقام شهسواري به شاپور را تبريک گفته است. نامه بيانگر آشنايي ديرين اين دو است و نيز دلتنگي علوي کيا از برکناري از مقام خود در ساواک: «شاپور عزيز قربانت گردم- در روزنامه ها از موفقيت بزرگ تو اطلاع حاصل کردم و بدين وسيله از صميم قلب به تو و خانواده تو تبريک مي گويم. حقاً تو لايق اين تشويق هستي زيرا چه براي ميهن اجدادي و چه براي ميهن دوّم آن چه شايسته و برازنده يک شخصيت بزرگ است انجام دادي. خدمات تو به هر دو ميهن براي کساني که در جريان فعاليت هاي صادقانه و صميمانه تو بوده اند فوق ارزش يابي است. آرزو مي کردم من هم چنين سعادتي را مي داشتم که خدماتم براي شاه و وطنم باارزش باشد. متأسفانه چنين اقبالي نداشتم. قطعاً شايسته آن نبودم که خداوند آرزويم را مورد قبول قرار داده و افتخار خدمت تا آخر عمر را به من عطا فرمايد. اما به يقين تو شايسته بودي. خداوند به تو توفيق بيشتر بدهد و همه آرزوهاي ترا برآورد. تبريک قلبي مرا خدمت خانم و بچه ها ابلاغ کن. قربانت- ارادتمند علوي کيا [امضا]» شاپور در بالاي نامه به انگليسي نوشته است: «تلفن شد.» (مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند شماره 47547)

حسن علوي کيا

223- حسينقلي سررشته، خاطرات من: يادداشت هاي دوره 1310- 1334، تهران: مؤلف، 1367، ص 21.

224- بنگريد به: مصور رحماني، همان مأخذ، صص 206- 213.

225- سررشته، همان مأخذ، ص 98.

226- همان مأخذ، ص 101.

227- مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، اسناد شخصي بقايي، کارتن 235، سند شماره 4 /71- 123. (نقطه چين از خطيبي است.)

228- همانجا، اسناد شماره هاي 7 /71 - 123 و  6/71 - 123.

229- در اواخر تيرماه 1332 مصدق تنها 30 نفر هوادار در مجلس داشت.

230- خواندنيها، سال 13، شماره 94، شنبه 24 مرداد 1332، صص 4- 5.

231- کيهان، شنبه 30 آبان 1332.

232- تصوير و متن کامل اين نامه در مأخذ زير مندرج است: آباديان، زندگينامه سياسي دکتر مظفر بقايي، صص 406-  408.

قسمت دوازدهم